بررسی سکه‌های عرب‌ساسانی اشکفت روستای دوکوهک ارسنجان، فارس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز

2 دانشگاه پیام نور صفاشهر

3 دانشکده ادبیات دانشگاه تهران

چکیده

سکه‌شناسی عرب‌ساسانی، می‌تواند نقطۀ عطفی در سکه‌شناسی دوره ساسانی و اسلامی باشد که با مطالعه آنها اطلاعات بسیاری دربارۀ روند فتوحات، فاتحان و حکمرانان، جغرافیای سیاسی و اداری و ... به دست می‌آید. در زمستان سال 1390، چهار سکه از اشکفت کوچکی در بالادست روستای دوکوهک شهرستان ارسنجان را ولی زارعی یافت. سکه‌ها در گذر زمان و بر اثر عوامل مختلف طبیعی و انسانی دچار اندکی فرسایش شده بودند. نقش‌ها، مضامین نوشته‌ها و تصویر این سکه‌ها با درهم‌های ساسانی تفاوتی ندارد، اما بر اساس نوشته‌های رو و  پشت سکه‌ها، به سده نخست هجری قمری تعلق دارند و در دستۀ سکه‌های عرب‌ساسانی قرار می‌گیرند. دو مورد از سکه‌ها، به‌ترتیب در ضراب‌خانه‌های بیشاپور و داراب‌گرد و تاریخ ضرب آنها 43 و 75 ﻫ. ق است که بر آنها نام حاکمان مسلمان عبدالله ابن‌عامر و مُهَلَّب‌بن ابی‌صُفره به خط پهلوی آمده است. دو مورد دیگر، فاقد نام فرمانروای عرب هستند و بر آنها به خط پهلوی نام خسرو دوم (خسروپرویز) دیده می‌شود که تاریخ‌های 33 و 50 یزدگردی را بر خود دارند و به‌ترتیب در جَی و نهاوند ضرب شده‌اند. در پژوهش پیش رو افزون بر مشخص کردن مکان کشف سکه‌ها، به مکان ضرب آنها و جغرافیای تاریخی دشت توابع ارسنجان و روستای دوکوهک در دوره ساسانی و سده‌های نخست اسلام پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analysis of Arab-Sassanid Coins of Dūkohak Village Shelter of Arsanjan, Fars

نویسندگان [English]

  • Ebrahim Roustaee Farsi 1
  • Vali Zarei 2
  • Zahra Nemati 3
1 MA of Archaeology, Islamic Azad University of Central Tehran Branch, Tehran, Iran
2 Payame Noor University, Safashar Branch, Fars, Iran
3 Tehran University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Numismatic study of Arab-Sassanid coins can be a turning point in the numismatic study of Both Sassanid and Islamic era. It provides us with extensive information about victories, conquerors, governors, political and administrative geography and etc. General motifs, themes, writings, and pictures on the coins show no different with the Sassanid Dirhams but according to the inscriptions they date back to the first centuries of lunar calendar and categorized as Arab-Sassanid coins. In winter 2012, Vali Zareie found 4 coins in a small shelter at Dūkohak, a small village near the town Arsanjān. The coins had undergone some erosion during the course of time. 2 of them were minted at Bishāpur and Dārābgerd in 34 and 75 A.H which carry the name of Muslim governers Abdollah-ibn-Amer and Mohleb-ibn-Abisofreh in Pahlavi alphabet. The other 2 do not have any Arab governers’ name and the name of Khosrow II (Khoasro Parviz) is readable on them in Pahlavi alphabet; they were minted in 33 and 50 A.H at Jay and Nahāvand. In the following research beside defining the spot where the coins are found the historical geography of the location Dašr-e Tavābec-e Arsanjān and Dūkohak village within Sassanid time and the first centuries of Islamic era, plus the location where they are minted will be studied.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Arsanjān
  • Dūkohak village
  • Coin
  • Arabs-Sassanids
  • Abdollah-ibn-Amer
  • Mohleb-ibn-Abisofreh

🔓 © 2023 The Author(s). Published by Tissaphernes Archaeological Research Group, Tehran, Iran. Open Access. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives License (https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/), which permits non-commercial re-use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original work is properly cited, and is not altered, transformed, or built upon in any way. The ethical policy of Ancient Iranian Studies is based on the Committee on Publication Ethics (COPE) guidelines and complies with International Committee of Ancient Iranian Studies Editorial Board codes of conduct. Readers, authors, reviewers and editors should follow these ethical policies once working with Ancient Iranian Studies. The ethical policy of Ancient Iranian Studies is liable to determine which of the typical research papers or articles submitted to the journal should be published in the concerned issue. For information on this matter in publishing and ethical guidelines please visit www.publicationethics.org.

الف) فارسی
آریامنش، شاهین، رستمی، هوشنگ. (1401). «سکه‌های عرب‌ساسانی، سکه‌های دورۀ فترت»، پژوهشنامه ایران باستان، سال 1، شماره 2: 141-131. 
ابن‌اثیر، عزالدین. (1382). تاریخ کامل، جلد 5، برگردان: دکتر سید محمدحسین روحانی، تهران: اساطیر.
ابن‌اثیر، عزالدین. (1384). تاریخ کامل، جلد 6، برگردان: دکتر سید محمدحسین روحانی، تهران: اساطیر.
ابن‌بلخی. (1374). فارسنامه ابن‌بلخی، بر اساس متن مصحّح لسترنج و نیکلسن، توضیح و تحشیه: دکتر منصور رستگار فسایی، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی. 
ابن‌حوقل، ابوالقاسم. (1366). صوره‌الارض (سفرنامه ابن‌حوقل)، ترجمه: جعفر شعار، تهران:امیرکبیر.
ابن‌خردادبه، عبیدالله بن‌عبدالله (متوفا 300 ﻫ. ق). (1371). مسالک و ممالک، ترجمه: سعید خاکرند، تهران: موسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل با همکاری موسسه فرهنگی حنقاء.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم. (1373). ممالک و مسالک، ترجمه: محمدبن اسعد بن عبدالله تستری، به‌کوشش ایرج افشار، تهران،:بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
اعظمی (سنگسری)، چراغعلی. (1349). «تحول سکه در ایران از دوره هخامنشی تا اوایل دوره اسلامی»، هنر و مردم، شماره 100: 14 - 9.
البلاذری، الامام‌ابی‌العباس احمد بن‌یحیی‌بن‌جابر. (1337). فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران: نقره. 
البلاذری، الامام‌ابی‌العباس احمد بن‌یحیی‌بن‌جابر. (1346). فتوح البلدان، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. 
البلاذری، الامام‌ابی‌العباس احمد بن‌یحیی‌بن‌جابر. (1417 ق). انساب الاشراف، بیروت: دارالفکر. 
انصاری، مریم، زرشناس، زهره. (1392). «باز جستن ضراب‌خانه‌های ساسانیان در فارس» زبان‌شناخت، سال چهارم، شماره دوم: 36-25. 
تِسونکی، آکیرا، شینیچی نیشیاما و احمد آزادی. (1393). «بررسی باستان‌شناختی منطقه‌ اَرسنجان، اردیبهشت 1392»، گزارش‌های سیزدهمین گردهمایی باستان‌شناسی ایران، 10- 12 اسفند 1393، تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری: 55-63.
ثقفی، ابواسحاق ابراهیم‌بن‌محمد بن هلال. (1374). الغارات، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد. 
خلیفۀ بن‌خیاط. (1388-1387 ق‌/1967- 1968م‌). تاریخ‌ خلیفة‌بن خیاط العصفری، به‌ کوشش‌ سهیل‌ زکار، بیروت: دارالفکر.
دادور، ابوالقاسم مکوندی، لیلا. (1391)، «بررسی طرح تاج شاهان در سکه‌های ایران از دوره هخامنشی تا ساسانی»، نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی، شماره 50: 23-32. 
رضائی باغ‌بیدی، حسن. (1390)، «درباره چند مهر نوشته و سکه نوشته ساسانی و عرب‌ساسانی»، آینة میراث، شماره 48: 73 - 89. 
رضائی باغ‌بیدی، حسن. (1393). سکه‌های ایران در دوره اسلامی از آغاز تا بر آمدن سلجوقیان، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
زارعی، ولی. (1398). تاریخ ناحیه کَتَک ارسنجان فارس، قم: مارینا.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1389). تاریخ ایران کمبریج، جلد 4: فتح ایران به دست اعراب در ادوار پیش از اسلام، گردآورنده:احسان یارشاطر، ترجمه: حسن انوشه، تهران: امیرکبیر: 9-79. 
ساسان‌پور، شهرزاد. (1400). «روابط اقتصادی تجاری و سیاسی ایران و چین در عصر ساسانیان»، دو فصلنامه علمی تخصصی مطالعات ایران کهن، سال اول، شماره اول: 43-71.
سرفراز، علی‌اکبر، آورزمانی، فریدون. (1387). سکه‌های ایران از آغاز تا دوران زندیه، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
سعادت‌مهر، محمدامین، رضا مهرآفرین، مریم یاغی‌زهی و زهرا نصراللهی. (1400). «پژوهشی بر سیر تحول ضرب درهم‌های عرب-ساسانی، نخستین سکه‌های جهان اسلام»، فصلنامه سخن تاریخ، سال 15، شماره 35: 24-51. 
شریعت‌زاده، سید علی‌اصغر. (1393). سکه‌های ایران زمین (مجموعه سکه‌های موسسه کتابخانه و موزه ملی‌ملک از دوره هخامنشی تا پایان دوره پهلوی)، تهران: پازینه. 
شمس‌اشراق، عبدالرزاق. (1369). نخستین سکه‌های امپراتوری اسلام، اصفهان، دفتر خدمات فرهنگی استاک.
شوارتس، پاول. (1382). جغرافیای تاریخی فارس، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران: دانشگاه تهران و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. 
طبری، محمد بن‌جریر. (1351). تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
علی‌محمدی، نعمت‌اله. (1396). «واکاوی سکه‌های نو یافتۀ ساسانی در موزۀ چین»، دوفصلنامه تخصصی تاریخ ایران اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر، سال ششم، شماره اول: 25-1.
عقیلی، عبدالله. (1377). دارالضرب‌های ایران در دوره اسلامی، مجموعه انتشارات ادبی - تاریخی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، شماره 69، تهران: چاپخانه شرکت علمی و فرهنگی. 
فرای، ریچارد نلسون. (1389). تاریخ ایران کمبریج جلد 3 قسمت 1، تاریخ سیاسی ایران در دوره ساسانیان، گردآورنده: احسان یارشاطر، ترجمه: حسن انوشه، تهران: امیرکبیر: 217-276.
فکری‌پور، کتایون، شرفیان، فریبا. (1399). «تحلیل تاریخی سه سکۀ عرب‌ساسانی بیشاپور (سدۀ نخست قمری)»، فصل‌نامه پژوهش‌های تاریخی، سال پنجاه و ششم، دوره جدید، سال دوازدهم، شماره اول (پیاپی 45): 95-108.
قاسم بگلو، مرتضی. (1384). «ضرب سکه در نهاوند»، نشریه فرهنگان، سال هفتم، شماره 26: 155-161. 
قدامة بن‌‌جعفر. (1371). الخراج‌ و صناعة الکتابة، ترجمه و تحقیق حسین قره‌چانلو، تهران: البرز. 
کاتب واقدی، محمدبن‌سعد. (1374). الطبقات الکبری‏، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: فرهنگ و اندیشه.
گاریبلدی، آندرئا. (1396). تاریخ و سکه‌های ساسانی، ترجمه شاهین آریامنش، تهران: آریارمنا.
مستوفی، حمدالله. (1336). نزهه القلوب، ترجمه محمد دبیرسیاقی، تهران: طهوری. 
مقدسی، ابو عبدالله محمدبن احمد. (1361). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علی‌نقی منزوی، تهران: شرکت مولفان و مترجمان. 
مقدسی، مطهر بن‌طاهر. (1889 م). البدء و التاریخ، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بیروت: بی‌تا.
نصرالله‌زاده، سیروس. (1381). «سکه مسی عرب‌ساسانی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 36، دی 1381: 6-8. 
نفیسی، سعید. (1384). تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان، تهران: اساطیر.
نعمتی، زهرا. (1400). بررسی الگوهای استقراری دوره ساسانی و تحلیل مکانی تدفین‌های این دوره در دشت ارسنجان، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران (منتشر نشده).
یعقوبی، احمد بن‌اسحاق (ابن‌واضح یعقوبی). (1381). تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، 2 جلد، تهران: علمی فرهنگی.
یعقوبی، احمد بن‌اسحاق (ابن‌واضح یعقوبی). (1347). بلدان (البلدان)، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی. 
 
ب) نافارسی
Album, S. (2011). Checklist of Islamic Coins,3rd ed., Santa Rosa.
Album, S., Bates, M. L., and Floor W. (1993). “Coins and Coinage”, in: Encyclopaedia Iranica, vol. VI, ed. E. Yarshater, Costa Mesa, Mazda, Pp. 14−41.
Bates, M. (1996). “Dirham in the Islamic Period”, in: Encyclopaedia Iranica, vol. VII, ed. E. Yarshater, Costa Mesa, Mazda, Pp. 426−428.
Broome, M. (1985). A Handbook of Islamic Coins, London.
Daryaee, T. (2010). “When the End is Near: Barbarzed Armies and Barracks Kings of Late Antique Iran”, Ancient and Middle Iranian Studies, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. Pp. 43-52.
Frye, R.N. (1973). Sasanian Remains from Qasri-abu Nasr, Cambridge.
Gaube, H. (1973). Arabosasanidische Numismatik (Handbucher der Mittelasiatischen Numismatic II), Braunschweig.
Gobl, Robert. (1973). “Der Sasanidishe Munzfund Von Seleucia (Veh-Ardaser)”, Mesopotamia, Vol. 8/ 9.
Gyselen, R. (2009), Arab- Sasanian Copper Coinage. Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften.
Ikeda, J. (1979). Preliminary Report of an Archaeological Survey in Arsanjan Area, Fars Province, Iran, 1977, Kyoto University, Kyoto.
Heidemann, S. (2010). “The Evolving Representation of the Early Islamic Empire and Its Religion on Coins Imagery”, in A. Neuwirth, N. Sinai, M. Marx (ed.), The Qur’an in Context: Historical and Literary Investigations in to the Qur’anic Milieu, Leiden, Brill, Pp. 149-195.
Mochiri, M.I. (1972). Etudes de Numismatique Iranienne Sous Les Sassanides, Tome I: Tehran.
(1977). Étude de numismatique iranienne sous les Sassanides et Arabe-Sassanides, Tehran.
(2005−6). “Monnayage arabo-sassanide de Dārābgird”, in: Nāmeye Irān-e Bāstān, vol. 5, nos. 1−2, serial nos. 9−10, pp. 33−58.
Paruck, F.D.J. (1944). “Mint-Marks on Sāsānian and Arab Sāsānian Coin”, Journal of the Numismatic Society of India, 6.
Sears, S. D. (1997). A Monetary History of Iraq and Iran, Ca. CE 500 to 750, PhD Dissertation, in Near Eastern Languages and Civilizations, University of Chicago.
Tsuneki, A. (2012). “The Arsanjan prehistoric project and the significance of southern Iran in human history”, in Namvarnameh, eds. Alizadeh, K., and H. Fahimi, Tehran: Iran Negar, Pp. 19-30.
Tsuneki, A. & A. Mirzaye. (2012). “The Result of the 2011 research season, The Arsanjan project, 2011. Tehran: Research Center of the Iranian Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization and University of Tsukuba: Tsukuba.
Walker, J. (1941). A Catalogue of the Arab-Sassanian Coins, Oxford.